Böbrek ve İdrar Yolu Fonksiyonu, Bozuklukları ve Hastalıkları

Kronik böbrek yetmezliğinin en sık görülen nedenleri diyabet ve hipertansiyondur. Diyabet veya hipertansiyonunuz varsa böbrek hastalığı geliştirme riskiniz daha çok artmıştır (Daha fazla bilgi için  İlgili Sayfalar,  Başka bir internet sitesinde bölümlerine bkz). Diyabet, hipertansiyon ve ateroskleroz gibi böbrekleri olumsuz etkileyen her hastalık böbreklerin kanı süzme ve vücut içi sıvıları düzenleme yetisini bozabilmektedir. Vücudun başka kısımlarındaki hastalık ve enfeksiyon da bir böbrek bozukluğunu tetikleyebilmektedir. Böbrek bozukluğu yaşamı tehdit edici olabildiğinden böbrekleri olumsuz etkileyebilen bozukluklar ve hastalıklar acil ilgiyi hak etmektedir. Böbrek hastalığı genellikle hastalığın ileri dönemlerine kadar hiçbir belirti vermeyebilir ve bir diyaliz makinesi kullanılmadığı veya böbrek nakli yapılmadığı takdirde ölümcül olan son dönem böbrek yetmezliğine yol açabilir. Yüzden fazla bozukluk, hastalık ve anormallik böbreklerin ilerleyici hasarına yol açabilmektedir. Daha sık görülen sorunların bir bölümü burada tanımlanmaktadır. Gözardı edilmemesi gereken  uyarı belirtileri de listelenmektedir.

Tıkanma 
İdrar yolu bloke edilebilir veya tıkanabilir (örn: böbrek taşı, tümör, gebelik sırasında genişleyen rahim veya büyümüş prostat bezi). İdrar birikimi böbrek enfeksiyonu ve yaralanmasına yol açabilir. Böbrek  taşıyla tıkanma sıklıkla ağrılıdır.  Başka tip tıkanmalar herhangi bir belirti vermeyebilir. Kan veya idrar test sonucu anormal olduğu takdirde veya röntgen veya ultrason gibi bir görüntüleme yöntemiyle tıkanma saptanır.

Enfeksiyon 
Sistit (mesane enfeksiyonu) gibi bir idrar yolu enfeksiyonu idrar yollarının yukarı bölümünde daha ciddi enfeksiyonlara yol açabilmektedir. Hastalık belirtileri ateş, sık idrara çıkma, ani ve acil idrar yapma isteği, idrar yapma sırasında ağrı veya yanma hissini içerir.  Sıklıkla karnın alt bölümü veya sırtta bası veya ağrı mevcuttur. Bazen idrar keskin, kötü kokulu veya kanlıdır. Piyelonefrit böbrek dokusunun enfeksiyonu olup çoğu kez böbreklere yayılmış sistit sonucu oluşmaktadır. İdrar yollarındaki bir tıkanıklık böbrek enfeksiyonu ihtimalini yükseltebilir. Vücudun başka yerlerindeki enfeksiyonlar örneğin streptokok enfeksiyonları, deri enfeksiyonu-impetigo veya bir bakteriyel kalp enfeksiyonu kan dolaşımı yoluyla böbreklere taşınıp burada sorunlara neden olabilmektedir.

Glomerüler hastalıklar
Glomerüler hastalıklar böbreklerin kanı süzen birimlerini etkileyen hastalıklardır. Diyabet ve hipertansiyon glomerüler hastalığa yol açabilmektedir. Bu tip hastalık başka bir nedene göre daha fazla sayıda kronik böbrek yetmezliği olgusuna neden olmaktadır. Kan glomerüller denilen mikroskopik kan damarları yumakları arasından sürekli süzülmektedir. Her bir glomerüle süzülerek dışarı atılan atıkları toplayan ince bir borucuk (tübül) eklenmiştir. Süzme yapan bu birime (glomerül ve tübül) nefron denmektedir.

Sıklıkla, glomerüler hastalık bağışıklık sisteminin anormal reaksiyonuyla tetiklenir.  Bu durumda vücudun enfeksiyon savaşçıları yanlışlıkla böbrek dokularına saldırmaktadır. Bazen nedeni sistemik lupus eritematozus veya Goodpasture sendromu gibi otoimmün hastalıklar olmaktadır. Kalıtsal bir bozukluk sonucu da glomerüle saldırı oluşabilmektedir. Vücudun başka bir yerinde, boğaz veya deride bir streptokok enfeksiyonu, deri enfeksiyonu- impetigo veya kalp içi enfeksiyon gibi bir bakteriyel enfeksiyondan sonra da glomerüllere saldırı oluşabilmektedir. Ayrıca HIV virüsü gibi AIDS'e yol açan virüslerde glomerül hastalığını tetikleyebilmektedir.

Glomerülonefrit olarak sınıflandırılan hastalıklar ve rahatsızlıklarda (nefrit veya nefritik sendrom olarak da adlandırılan) glomerüller iltihaplanmaktadır. Kanı süzme yetisi bozuldukça idrar miktarı azalmakta, kanda su ve atık ürünler birikmekte, idrarda kan görünmektedir.  Kan hücreleri parçalandığından idrar sıklıkla kırmızı değil aksine kahverengindedir. Belli bazı dokular aşırı suyla şişer (ödem denilen bir bozukluk). Sonuçlar değişebilmektedir: Rahatsızlık birkaç haftada geçebildiği gibi kalıcı olarak böbrek fonksiyonunu azaltabilir veya son dönem böbrek yetmezliğine ilerleyebilir.

Nefrotik sendromda  glomerüllerle tübüller arasındaki zar zedelendiği için kan idrara protein kaybetmektedir. Bu hasar glomerüllerin normalden daha büyük molekülleri (örn: albumin) süzmesine olanak tanır. Önemli bir protein olan albuminin kan düzeyi azaldıkça vücudun bazı bölümleri sıvı birikmesine bağlı şişer (sıklıkla gözlerin çevresi, karın içi ve bacaklarda). Başka hastalıklar ve rahatsızlıklar da bu sendroma  ve komplikasyonlara yol açabilmekte, kan pıhtıları oluşabilmekte ve kolesterol düzeyleri yükselebilmektedir. Çocuklarda nefrotik sendrom genellikle tedaviye iyi yanıt vermekte, kalıcı böbrek hasarıyla sonuçlanmamaktadır.

Diğer faktörler 
Çok fazla kan kaybı  veya kan akımında azalmaya neden olan herhangi bir durum böbreklerin doğru biçimde çalışmasını engelleyebilmektedir.  Vücudun çok fazla susuz kalması (ağır dehidratasyon), bazı aort ve kalp cerrahileri, şiddetli kan veya kalp enfeksiyonu ve ciddi kalp yetmezliği ansızın böbrek sorunlarına yol açabilen durumlara örnektir. Oluşan hasar genellikle geridönüşlü olmasına rağmen şok ve ağır enfeksiyonda kalıcı hasar oluşabilmektedir. Bazı ilaçlar ve tanısal amaçla kullanılan maddeler toksik etkilere sahip olabilmektedir. Bazı olgularda steroid yapısında olmayan antienflamatuar ilaçlar (NSAID'ler, ibuprofen ve reçeteye tabi çeşitli ilaçlar), kontrast maddeler, ACE inhibitörleri ve belli bazı antibiyotikler böbreklere zarar verebilmektedir. Sonuç olarak akut böbrek yetmezliği oluşabilmektedir ve bu durumun ölümle sonlanmasını engellemek için acil tıbbi müdahele gerekir.

Boşaltım sistemini ilgilendiren kanserler vücudun diğer kanserleri kadar sık görülmemektedir. Böbrek  kanserleri başlıca iki tiptir.  Bir tipi küçük çocuklarda karında sert bir şişlik olarak saptanan Wilms tümörüdür. Diğer tipi orta yaşlı  veya yaşlı erişkinlerde oluşan, idrarda kan oluşumuna neden olabilmekle birlikte sıklıkla vücudun diğer kısımlarına yayılmadıkça farkına varılamayan renal hücreli karsinomdur. Mesane kanserleri daha sık görülmekte olup ağrısız, kanlı idrar şeklinde belirti vermektedirler. Birçok olguda idrar tahlili yapıldığı takdirde kan saptanmaktadır. Erken tanı konduğu takdirde mesane kanseri kontrol altına alınabildiğinden erişkinlerde kanlı idrar (kadının adet dönemi dışında) doktor tarafından kontrol edilmelidir.

Böbrek hastalığı sıklıkla yıllar boyu  sessizce, hastanın farkına varabileceği herhangi bir bulgu veya belirti vermeksizin veya hastanın böbrek sorunundan kuşkulanmayacağı kadar olağan belirtilerle seyreder. Bu nedenle rutin kan ve idrar testleri özellikle önemlidir. Bu testler böbrek bozukluğu ve yetmezliğinin erken belirtileri olan idrarda kan veya proteini, kreatinin ve  kan üre azotu (BUN) gibi biyokimyasal maddelerin normal dışı düzeylerini saptarlar. Ancak aşağıdaki belirtiler böbrek hastalığının uyarı belirtileri olabildiği için gözardı edilmemelidir. Aşağıdaki belirtilerin herhangi birinin varlığında acil tıbbi bakım gereklidir:

• Özellikle gözlerin çevresinde veya yüzde, el bileklerinde, karında, uyluklarda veya ayak bileklerinde şişlikler veya kabartılar
• Köpüklü, kanlı veya kahverengi idrar
• İdrar miktarında azalma
• İdrar yaparken yanma hissi veya anormal akıntı, özellikle geceleri idrara çıkma sıklığında değişiklik gibi sorunlar
• Sırt ortasında (yan ağrısı), böbreklerin yerleşim yeri yakınında, kaburga kafesinin altında ağrı
• Yüksek kan basıncı (hipertansiyon)

Böbrek hastalığı kötüleştikçe ortaya çıkabilen hastalık belirtileri:

• Az veya çok sık idrara çıkma
• Kaşıntı hissi
• Bitkinlik, konsantrasyon kaybı
• İştah kaybı, bulantı ve/veya kusma
• Eller ve ayaklarda şişlikler ve/veya uyuşma
• Koyulaşmış ten rengi
• Kas krampları

Kan ve idrar numunelerinde uygulanan testler böbrek sorunlarını saptama ve hasarı en alt düzeye indirmede birinci savunma hattıdır. Bu tip testler böbreklerin atıkları ve fazla sıvıları elimine etmede ne derece başarılı olduğunu gösterebilmektedir. Ayrıca, yüksek kan basıncı (hipertansiyon) böbrek hastalığına yol açabildiğinden kan basıncınızın ölçülmesi gerekmektedir. Yapısal bir sorundan kuşkulanıldığında böbreği değerlendirmek için çeşitli görüntüleme testleri kullanılabilir. Bazen bir böbrek dokusu numunesi (biyopsisi) sorunun spesifik nedenini tanımada yardımcı olmaktadır.

Genellikle kullanılan tarama testleri ve tanısal testler

Tedavinizi üstlenen kişinin böbrek veya başka bir idrar yolu hastalığınız olup olmadığını anlamasına yardımcı olacak sık kullanılan birkaç test mevcuttur. Bir kan numunesinde kreatinin (ve tahmini glomerüler filtrasyon hızı  (eGFR) hesaplanabilir) ve  kan üre azotuna  (BUN) bakılabilir. Böbreklerin süzme yetisi azaldıkça bu atık ürünlerin kan düzeyi yükselmektedir. Anormal sonuçlar genellikle böbrek hastalığının ilk belirtilerini oluştururlar. Tipik olarak rutin araştırmanın bir bölümü olarak bir idrar numunesi de incelenip analiz edilmektedir (idrar tahlili). Bu testler  idrarda kırmızı ve beyaz kan hücreleri (eritrositler ve lökositler) ve protein gibi böbrek ve idrar yolu hastalığının belirtilerini araştırırlar. Şeker hastalığınız (diyabet), veya hipertansiyon varsa böbrek hastalığını erken evrelerinde saptamak için yılda bir idrarınızdaki protein (mikroalbümin) miktarının kontrol edilmesi gerekir. Rastgele mikroalbümin ölçümüyle birlikte kreatinin de ölçüldüğünde mikroalbümin/kreatinin oranı (albümin/kreatinin oranı da denilmektedir) hesaplanır. Enfeksiyonu düşündüren bulgularınız varsa bir idrar kültürü bakteriyel enfeksiyonun varlığını doğrulayabilir.

Böbreklerin işlevlerini izlemek için kullanılan testler 
Size böbrek hastalığı tanısı konmuşsa doktorunuz böbreklerin işlevlerini izlemeye yardımcı olmak için laboratuvar testleri isteyecektir. Böbrek hastalığının kötüleşip kötüleşmediğini görmek için zaman zaman kanda BUN ve kreatinin düzeyleri ölçülür. Sıklıkla böbrek hastalığından olumsuz etkilenebilen kan kalsiyum ve fosfat düzeyleri de ölçülebildiği gibi serum ve idrar elektrolitleri arasındaki denge de belirlenebilmektedir. Tam kan sayımının bir bölümü olarak hemoglobin ölçülebilir (böbrekler kırmızı kan hücrelerinin-eritrositlerin- yapımını kontrol eden eritropoietin hormonu üretmektedirler). Diyabet ve nefrotik sendromdatedavinin etkilerini test etmek için idrarda  total protein (TP) testi kullanılabilir. Kalsiyum düzeylerini kontrol eden paratiroid hormonun (PTH) düzeyleri böbrek hastalığında sıklıkla yükselmektedir.  Kemik yıkımını önlemeye yetecek miktarda kalsiyum ve D vitamini alındığından emin olmak için sıklıkla paratiroid hormon düzeyleri kontrol edilir.

Sistatin C testi: Böbrek hastalığı olduğu bilinen veya bundan kuşkulanılan kişilerde böbreklerin işlev bozukluğunu araştırmak ve izlemek için kreatinin ve kreatinin klirensine alternatif olarak kullanılan başka bir testtir.  Kreatinin ölçümünün uygun olmadığı olgularda, örneğin karaciğer sirozunda, aşırı şişmanlarda, beslenme bozukluğu çekenlerde ve kas kitlesi azalmışlarda özellikle yararlı olabilir. Özellikle yaşlılarda, diğer parametrelerin normal olabildiği durumlarda böbrek hastalığının erkenden tanınmasında sistatin C testi yararlı olabilmektedir.

Görüntüleme teknikleri 
Yapısal bir sorun veya tıkanmadan kuşkulanıldığında böbreğin görüntülenmesi yararlı olabilir. Ultrason, BT taraması (bilgisayarlı tomografi), izotop taraması veya intravenöz piyelografi [IVP)) kullanılabilir. İntravenöz ürografi, işeme sistogramı veya renal arteriyografi (veya arteriyografi) gibi değişik radyolojik yöntemler de kullanılabilir.

Böbrek biyopsisi
Biyopsi idrardaki protein veya kanın nedenini belirleyebildiği gibi tedavinin etkinliğini izlemek için de kullanılabilir. Küçük bir böbrek dokusunun analizi böbrekteki yapısal hasarın nitelik ve boyutunu açıklığa kavuşturabilir. Glomerüler filtrasyon hastalığından kuşkulanıldığında bir biyopsi iğnesi ve tanısal görüntüleme düzeneğiyle elde edilen doku parçası sıklıkla yararlı olmaktadır.

Var olan böbrek veya idrar yolu hastalığının cinsine göre tedavi değişmektedir. Genellikle böbrek veya idrar yolu hastalığının ne kadar erken farkına varılırsa tedavi edilebilme olasılığı o kadar yüksektir. Diyette kısıtlamalar, ilaç tedavisi ve cerrahi işlemler de uygun olabilmektedir. Böbrekler vücuttan atıkları ve suyu etkin biçimde atamazsa böbreğin süzme yetisini üstlenmek üzere haftada birkaç kez bir diyaliz makinesi kullanılır. Böbrekler yetmezliğe girdiğinde böbrek nakli ameliyatı başka bir seçenek olmaktadır. Diyabet (şeker hastalığınız) veya hipertansiyon varsa böbrek hasarını önlemek veya en alt düzeye indirmek için kan basıncınız ve kan şekerinizin kontrol altına alınması son derece önemlidir.