ACTH

Vücutta aşırı veya yetersiz kortizol düzeyleriyle ilişkili hastalıkların saptanması, tanı konması ve izlenmesine yardımcı olmak üzere kan ACTH düzeyleri ölçülür. Bu hastalıklar:

• Cushing hastalığı: hipofiz bezi içinde ACTH salgılayan genellikle iyi huylu tümöre bağlı kortizol fazlalığı
• Cushing sendromu:aşırı miktarda kortizole maruz kalmakla ilişkili belirtiler ve bulguları ifade etmektedir. Cushing hastalığına ilaveten Cushing sendromu bir böbrek üstü bezi tümörü, adrenal hiperplazi, steroid ilaçları veya hipofiz dışında yerleşik (örn: akciğerlerde), ektopik tümöre bağlı olabilir.
• Addison hastalığı, birincil adrenal yetersizliği: böbrek üstü bezi hasarına bağlı azalmış kortizol üretimi
• İkincil adrenal yetersizliği: hipofiz işlev bozukluğu nedeniyle kortizol üretiminde azalma
• Hipopitüitarizm: ACTH üretimi dahil hipofiz tarafından hormon üretiminin azalmasına (veya yokluğu) yol açan hipofiz işlev bozukluğu veya hasarı

Normalde ACTH düzeyi, kortizol düzeyiyle karşıt yönde değişiklikler gösterdiğinden hem ACTH hem de kortizolün ölçülmesi bu hastalıkların bazıları arasında ayrım yapmaya yardımcı olabilir.

Hastada kortizol eksikliği veya fazlalığıyla ilişkili belirtiler veya bulgular mevcut olduğunda bu test istenir.

Kortizol düzeyinin yüksekliği bulgulara neden olabilmektedir:

• obezite, beden ağırlığının çoğu kollar ve bacaklara değil gövdeye binmektedir
• yuvarlak yüz
• incinebilir ve ince deri
• karın üzerinde mor çizgiler
• kas zafiyeti
• akne
• vücut kıllarında artış

Bu bulgulara sıklıkla yüksek kan basıncı, bikarbonat, glukoz düzeyleriyle, düşük potasyum düzeyleri ve bazen diyabet eşlik etmektedir.

Yetersiz kortizol üretimi aşağıdaki bulgulara neden olabilmektedir:

• kas zafiyeti
• bitkinlik
• kilo kaybı
• güneşe maruz kalmamış alanlarda bile deri pigmentasyonunda artış
• iştahsızlık

Bu bulgulara sıklıkla düşük kan basıncı, kan şekeri, sodyum düzeyleriyle, yüksek kalsiyum ve potasyum düzeyleri diyabet eşlik etmektedir.

Hipopituiterizmi düşündüren bulgular iştahsız, bitkinlik, düzensiz adet dönemleri, hipogonadizm, cinsel dürtü azlığı, gece sık sık işeme ve kilo kaybını içerir. Hastalık bir hipofiz tümörüne (genellikle iyi huylu) bağlıysa hasta yakın hücreler ve sinirlerin baskılanmasıyla ilişkili bulgulara sahip olabilir. Tümör görme duyusunu kontrol eden sinirleri etkileyebilerek “tünel görüşü,” bazı lokalize alanlarda görme kaybı, çift görüş, baş ağrıları kalıbında bir değişikliğe neden olabilir.

ACTH ve kortizoldeki değişiklikler genellikle birlikte değerlendirilir. Aşağıdaki tablo böbrek üstü bezi ve hipofiz bezlerini içeren farklı hastalıklarda görülen olağan ACTH ve kortizol kalıplarını göstermektedir.

 

HASTALIKLAR	Kortizol	ACTH
Cushing hastalığı (hipofiz tümörünün ürettiği ACTH’a bağlı)	Yüksek	Yüksek
Böbrek üstü bezi tümörü	Yüksek	Düşük
"Ektopik" ACTH ( hipofizden kaynaklanmayan genellikle akciğerde yerleşik bir tümörün salgıladığı ACTH)	Yüksek	Yüksek
Addison hastalığı (böbrek üstü bezi hasarı)	Düşük	Yüksek
Hipopituitarizm	Düşük	Yüksek

Yüksek ACTH düzeyi hastanın Cushing hastalığı, Addison hastalığı veya ektopik ACTH üreten tümörleri olduğu anlamına gelebilir. Azalmış ACTH sonucu böbrek üstü bezi tümörü, steroid ilaçlar veya hipopitüiterizme bağlı olabilmektedir.

Bazı olgularda sonuçların yorumlanması karmaşık olabilir. Hem ACTH hem de kortizol konsantrasyonları gün boyunca değişmektedir. Normalde ACTH sabahları en üst, geceleyin en alt düzeylerde olacaktır. ACTH, kortizol üretimini uyaracak, aynı günlük kalıbı izleyecek olmasına rağmen ACTH’dan sonra yükselecek ve akşamları çok geç saatlerde en alt düzeylerine inecektir. ACTH üretimini etkileyen durumlar ve kortizol sıklıkla bu günlük değişken kalıbı bozmaktadır.

Hormon üretimini uyaran veya baskılayan belli bazı ilaçlar verildiğinde kortizoldeki değişikliğin araştırılması doktora doğru tanıyı koymada sıklıkla yardımcı olur. En sık kullanılan ilaçlar ACTH uyarı testi için Cortrosyn (ACTH’ın ilaç formu olan kosintropin) ve bir dekametazon baskılama testi için kullanılan dekametazondur..

• Cortrosyn, ACTH’ye benzer şekilde böbrek üstü bezlerini uyararak kortizol üretir. Cortrosyn verildikten sonra kortizol düzeyleri yükselmezse Addison hastalığı veya hipopituiterizmde oluşabildiği gibi bir böbrek üstü bezi yetmezliği düşünülür.
• Deksametazon, kortizol gibi güçlü etki eden bir ilaçtır. Deksametazonun ACTH üretimini durdurması gerekir. Farklı deksametazon dozlarının ACTH üretimini durdurma yetisini test ederek doktor hastanın Cushing sendromu olup olmadığını belirleyebilir ve nedenini saptayabilir.

Ara sıra kortizol üretimini uyarmak veya baskılamak için insülin, kortikotropin salıcı hormon ve metirapon (metapiron) gibi birçok başka ilaç kullanılır.

Amfetaminler, insülin, levodopa, metoklopramid ve RU 486 gibi bazı ilaçlar ve klinik durumlar ACTH düzeylerinin yükselmesine neden olabilmektedir.

ACTH’nın düşmesine neden olan ilaçlar deksametazon ve kortizol benzeri etki eden prednizon, hidrokortizon, prednizolon, metilprednizolon ve megestrol asetat gibi ilaçları içerir.

ACTH sekresyonu stress ile artar.

Multipl Skleroz tedavisinde ACTH da kullanılmaktadır.

Cushing hastalığı böbrek üstü bezinin, hipofiz bezinin genellikle iyi huylu) tümörü nedeniyle ACTH ile aşırı derecede uyarılmasıdır. Cushing sendromu nedeni ne olursa olsun aynı belirtileri ifade eder. Steroid hormonların alınması (sıklıkla kanser veya otoimmün hastalıkları tedavi etmek için kullanılan) böbrek üstü bezlerinin tümörleri veya hipofiz bezi dışında ACTH salgılayan tümörler Cushing sendromuna neden olabilmektedir.